Hoofdstuk 1 Algemene Inleiding
1 De modernisering
1.1 Opkomst van de instrumentele rationaliteit
1.2 Rem op politiek handelen door differentiëring en individualisering
2 Pluralisme, polyarchie en incrementalisme
3 Twijfels over het incrementalisme en de polyarchie binnen de politicologie
4 Bevestiging van de polyarchie en het incrementalisme in de politiek
5 Vragen
6 Een werkmethode
Hoofdstuk 2 Max Weber
1 Persoonlijke en intellectuele achtergrond
2 Webers wetenschapsfilosofie
2.1 Het verschil tussen de natuur- en de menswetenschappen
2.2 Het primaire belang van ideeën in de wetenschap
2.3 De eindeloze groei van kennis en de onttovering van ons wereldbeeld
2.4 Wetenschap en normatieve vragen, en wat de wetenschap wel vermag
2.5 Intellectuele helderheid en integriteit in een onttoverde wereld als hoogste waarde
3 Het kapitalisme en de rationalisering van de Occidentale cultuur
3.1 Vormen van rationaliteit
3.2 De rationalisering van steeds meer levenssferen van de westerse beschaving
3.3 Het ascetische protestantisme als voedingsbodem voor het kapitalisme
3.4 Het kapitalistische ethos in de ijzeren kooi van het kapitalisme
4 Bureaucratie en bureaucratisering
4.1 De bureaucratie is een vorm van formeel legale overheersing
4.2 Omschrijving van de bureaucratie en de bureaucraat
4.3 De rationalistische en kapitalistische drijfveren achter de bureaucratisering
4.4 De democratie bevordert de bureaucratie en komt hier vervolgens mee in strijd
4.5 De eindeloosheid van een eenmaal gevestigde bureaucratie
5 Democratie in de moderne samenleving
5.1 De bureaucratisering van de politieke partij
5.2 Het plebisciet, demagogie en ‘de publieke opinie’
5.3 De functies van het parlement
5.4 De charismatische leider als tegenkracht van de bureaucratisering
5.5 De ‘Verantwortungsethik’ van de ware politicus
6 Tussenbalans
Hoofdstuk 3 Karl Mannheim
1 Persoonlijke en intellectuele achtergrond
2 De receptie van Mannheim
3 Wetenschap, samenleving en relativ freischwebende Intelligenz
3.1 De kennissociologie en relativisme
3.2 De noodzaak van interdisciplinariteit en maatschappelijk engagement
3.3 De elites: hun functie en hun neergang
4 Enige fundamentele uitgangspunten en concepten van de planningssociologie
4.1 De onevenwichtige groei en verdeling van morele en technische vermogens
4.1.1 De invloed van de democratisering op de maatschappelijke stabiliteit
4.1.2 De invloed van de toegenomen sociale interdependentie op de stabiliteit
4.2 Substantiële en functionele rationaliteit
4.3 De industrialisering veroorzaakt een onevenredige groei der rationaliteiten
4.4 Substantiële en functionele moraliteit
4.5 De ontwikkeling van een publieke moraliteit en van het besef van planning
4.6 Denken op planningsniveau en de noodzaak van planning
4.7 De planning van het einde van de geschiedenis
4.8 Het plannen van de mens
5 Planning for Freedom
5.1 Onze ambivalente houding jegens planning en de functionalistische denkwijze
5.2 Machtsconcentratie door de gestage groei van het gebruik van sociale technieken
5.3 Het creëren van onmisbare sociale consensus via sociale technieken
5.4 Enige sociale technieken van sociale beheersing
5.5 De afweging tussen de verschillende mogelijke beheersingstechnieken
5.5.1 De vermenselijking van de bureaucratie
5.5.2 Competitie binnen een gepland kader
5.5.3 De planning van de economie
5.6 De beheersing van de planners via de parlementaire democratie
5.7 Is planning mogelijk in een verdeelde, pluriforme samenleving?
5.7.1 De opvoeding van de massa tot morele consensus
5.7.2 Het plebisciet is eerst weer zinvol na een volksopvoeding
5.8 Planning betekent meer technische en minder politieke beslissingen
5.9 Planning maakt een hogere, collectieve vorm van vrijheid mogelijk
6 Mannheims diagnose van onze tijd
6.1 Het volledige gebrek aan maatschappelijke consensus over waarden
6.2 De oorzaken van de tegenwoordige morele verwarring
6.3 De derde weg op ethisch terrein
6.4 De noodzaak van een integrerende ethiek in een geplande orde
6.5 De inhoud van het gemeenschappelijk, tot één makend streven
7 Tussenbalans
Hoofdstuk 4 Joseph Schumpeter
1 Persoonlijke achtergrond
2 Opvattingen over wetenschap, economie en geschiedenis
2.1 Positivisme, historicisme en algemene sociale wetenschap
2.2 Economisch denken
2.3 Marx en de economische interpretatie van de geschiedenis
2.4 Schumpeters definitie van het conservatisme
3 De ondergang van het kapitalisme
3.1 Het kapitalisme is een groot economisch succes
3.2 Het economisch succes van het kapitalisme is geen toeval
3.3 Het proces van creatieve destructie is de motor van de economische vooruitgang
3.4 Monopoliepraktijken zijn vaak weldadig voor de economie
3.5 De kapitalistische economie kan ook in de toekomst blijven groeien
3.6 De kapitalistische beschaving en het rationaliseringsproces
3.7 Het kapitalisme vernietigt het eigen institutionele kader
3.7.1 De ondermijning van de maatschappelijke positie van de aristocratie
3.7.2 Het verdwijnen van de burgerlijke entrepreneur
3.7.3 De uitholling van de idee van de eigendom en het vrije contract
3.8 Het kapitalisme krijgt en creëert steeds meer vijanden
3.8.1 De mensen zijn onmachtig het kapitalisme rationeel te beoordelen
3.8.2 De intellectuelen en hun subversieve activiteiten
3.9 De ineenstorting van de familie, het landhuis en het kapitalisme
4 Het socialistische economische systeem werkt
4.1 De gezonde rationaliteit van een socialistische economie
4.2 De socialistische economische ordening is rationeler dan de kapitalistische
4.3 De socialistische mens behoeft geniaal noch heilig te zijn
4.3.1 De immateriële motivering is vaak afdoende en groeit in belang
4.3.2 De socialistische orde heeft meer middelen tot onontbeerlijke disciplinering
4.4 De geleidelijke doch onontkoombare overgang naar het socialisme
4.4.1 Twee voorbehouden
4.4.2 De opties voor socialisten in een nog kapitalistische maatschappij
5 Socialisme en democratie
5.1 Op zoek naar een definitie van democratie
5.1.1 De democratie is geen waarde op zich, maar een beslismethode
5.1.2 Het electoraat bepaalt wie tot het electoraat behoort
5.1.3 Een regering door het volk is reeds technisch onmogelijk
5.2 Kritiek op de ‘klassieke’ democratietheorie
5.2.1 Er bestaat een algemeen belang noch een algemene wil
5.2.2 De burgers zijn irrationeel en eenvoudig te beïnvloeden
5.2.3 Abstractheid ondermijnt de verantwoordelijkheid en de rationaliteit
5.2.4 De wil van het volk is een artificieel product van manipulatie
5.2.5 Waarom een onhoudbare democratietheorie standhoudt
5.3 Een alternatieve democratieconceptie
5.3.1 De geschiktheid van een democratie hangt af van de omstandigheden
5.3.2 Vijf maatschappelijke condities van een succesvolle democratie
5.4 De socialistische democratie zal niet veel afwijken van de kapitalistische
6 Balans
6.1 Ideologie en economische wetenschap
6.2 Hoe onvermijdelijk is de ‘onvermijdelijke’ mars in het socialisme?
6.3 Het belang van de managers bij het kapitalisme
6.4 Positieve politieke vrijheid van burgers en leiders, en manipulatie
6.5 Politieke programma’s en politieke consumentensoevereiniteit
6.6 Schumpeters relativisme en strikt formele definitie van de democratie
Hoofdstuk 5 Synthese: de modernisering van politiek en samenleving
1 Sociale veranderingen zijn zelden ondubbelzinnig, volledig en samenhangend
2 Het rationaliseringsperspectief
2.1 De verbreiding van de kritische, rationalistische geest
2.2 Doel- en functionele rationaliteit versus waarde- en substantiële rationaliteit
2.3 De industrialisering, het kapitalisme en de dominante functionele rationaliteit
2.4 De bureaucratie als product en katalysator van de functionele rationaliteit
2.5 De verklaring van de groei en de verbreiding van bureaucratische organisaties
2.6 De beoordeling van bureaucratische organisaties en overheidsinterventies
3 Rationalisering en politiek
3.1 Weber en Schumpeter over het einde van de Grote politiek
3.2 De eindeloze kleine politiek volgens Weber en Schumpeter
3.3 Mannheim over grote en kleine politiek
4 Democratie en de intrede van de massa in de politieke arena
4.1 De onontkoombare gevolgen van de politieke schaalvergroting
4.2 Zijn er democratische alternatieven voor de parlementaire democratie?
4.3 Het neutraliteitsbeginsel van de liberale democratie
4.4 Het emancipatiedilemma en de rationalisering
5 De wezenlijke maatschappelijke problemen van onze tijd en hun oplossingen
5.1 Weber
5.2 Schumpeter
5.3 Mannheim
Bibliografie
Trefwoordenregister
Namenregister